Những dự án thủy điện ở thượng nguồn và nạn khai thác cát đẩy người dân ở vùng đồng bằng sông Cửu Long vào cảnh mất nhà cửa.

Các chuyên gia cho rằng các đập thủy điện trên thượng nguồn và vấn nạn khai thác cát trong lòng sông quá mức đang khiến toàn bộ nền đất nằm giữa hệ thống sông ngòi chẳng chịt ở vùng đồng bằng sông Cửu Long sụt lún với khoảng 2 cm mỗi năm.

Sông Mekong, còn được gọi là sông Lan Thương khu vực thượng nguồn, dài 4.350 km, chảy từ cao nguyên Tây Tạng, dọc theo biên giới Myanmar, Lào và Thái Lan, sau đó chảy qua Campuchia và cuối cùng đổ vào Việt Nam.

Vùng đồng bằng sông Cửu Long, nơi con sông Mekong đổ ra biển, người dân chủ yếu sống bằng nghề trồng lúa, nuôi và đánh bắt hải sản cả nghìn năm nay. Tuy nhiên, họ đang phải đối mặt với nguy cơ mất kế sinh nhai lẫn chốn nương thân do đất đai xói mòn với tốc độ nhanh chóng mặt.

Nguyên nhân chính là nhiều năm qua Campuchia, Lào và Trung Quốc xây dựng hàng loạt các đập thủy điện ở thượng nguồn, gây bào mòn lớp trầm tích thiết yếu, các quan chức và chuyên gia địa phương ở đồng bằng sông Cửu Long nhận xét.

Lớp trầm tích này đóng vai trò rất quan trọng trong việc kiểm soát dòng chảy mạnh của sông Mekong. Nhiều năm gần đây, do hoạt động khai thác cát quá mức ở đáy sông để phục vụ quá trình đô thị hóa ở Việt Nam, lượng trầm tích càng sụt giảm mạnh.

“Đây không phải là vấn đề thiếu nước mà là vấn đề thiếu lượng trầm tích”, ông Dương Văn Ni, chuyên gia nghiên cứu về sông Mekong làm việc tại trường đại học Cần Thơ, nói.

Người dân địa phương cho biết vào mùa này nhiều năm về trước, nước sông Mekong chảy về Việt Nam có màu nâu sữa. Giờ đây, nước sông trong hơn. Thiếu phù sa bồi về từ thượng nguồn, kết hợp với lòng sông sâu tạo ra dòng chảy xiết và mạnh hơn, gây sụt lở đất ở hai bên bờ sông.

Hoạt động khai thác cát trên sông Mekong. Photo courtesy: Reuters

Theo chuyên gia Văn Ni, vấn đề nảy sinh khi Trung Quốc xây dựng các nhà máy thủy điện đầu tiên ở khu vực thượng lưu sông Mekong, khiến Lào, Campuchia và Thái Lan trở thành nguồn cung phù sa chính cho đồng bằng sông Cửu Long.

Trong khi đó, hoạt động khai thác cát ở Campuchia đã bùng nổ trong 10 năm qua, một phần để đáp ứng nhu cầu nhập khẩu của Singapore. Kể từ năm 2017, dưới áp lực của các nhóm hoạt động vì môi trường, chính phủ Singapore đã ban bố lệnh cấm nhập khẩu cát từ Campuchia. Tuy nhiên, các dự án xây dựng đập thủy điện vẫn tiếp tục được triển khai. Đầu tháng này, Thủ tướng Campuchia Hun Sen khánh thành con đập trị giá 816 triệu USD ở tỉnh Stung Treng, gần biên giới với Lào.

Các tổ chức bảo vệ môi trường cho rằng dự án thủy điện lớn nhất này của Campuchia sẽ gây tác động khủng khiếp đến sự đa dạng sinh thái và trữ lượng thủy sản trên sông Mekong. Nhưng Thủ tướng Hun Sen bác bỏ mọi lời chỉ trích.

“Kể từ khi Trung Quốc xây dựng các nhà máy thủy điện, cát mới hầu như không chảy tới Việt Nam. Nếu chúng tôi sử dụng hết cát ở đây thì sẽ không còn cát nữa”, ông Ni nói.

Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết nước này “rất chú ý tới mối lo ngại và nhu cầu của các quốc gia ở hạ lưu sông Mekong”, đồng thời nói thêm rằng việc điều phối dòng chảy của con sông thông qua các đập thủy điện “đã trở thành công cụ quan trọng giúp ngăn chặn lũ lụt và hạn hán”.

Trong khi đó, Bộ Phát triển Quốc gia Singapore cho biết nước này nhập khẩu cát từ nhiều quốc gia. “Chúng tôi có biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt để đảm bảo rằng các nhà cung cấp cát đều tuân thủ pháp luật và quy định của quốc gia sở tại về khai thác cát”, cơ quan này trả lời trong một bức thư điện tử.

Quan chức tại tỉnh Vân Nam, phía tây nam Trung Quốc, giải thích việc xây dựng đập trên sông Mekong ở khu vực này là “hoàn toàn tuân thủ pháp luật”. Còn nạn khai thác cát trái phép ở vùng hạ lưu, chủ yếu diễn ra vào ban đêm, mới là nguyên nhân khiến vấn đề trở nên trầm trọng.

“Những kẻ khai thác cát trái phép hoạt động rất nhanh và nhiều thủ đoạn. Chúng tẩu thoát rất nhanh vì vậy chính quyền cần sự trợ giúp của người dân”, một quan chức địa phương phụ trách các vấn đề nông nghiệp ở tỉnh Bến Tre nói.

Một nhóm người dân Bến Tre, trong đó có người đã 67 tuổi, sử dụng vũ khí tự chế như súng cao su và ná để xua đuổi những kẻ trộm cát. “Chúng tôi tuần tra 24/7, và trong vài tháng đầu tiên, chúng tôi đuổi đến 90% những kẻ trộm cát. Từ năm 2018, không kẻ nào dám bén mảng đến gần bờ chỗ chúng tôi ở”, ông Nam Lai, một thành viên, cho biết.

Tuy nhiên, các nhóm hoạt động vì môi trường vẫn lo ngại rằng hoạt động phá hoại vẫn tiếp diễn trên con sông Mekong trải dài qua 6 quốc gia. Pianyh Deetes, thuộc Tổ chức Sông ngòi Quốc tế, cho biết chính phủ các quốc gia có dòng Mekong chảy qua không muốn đối mặt nhận thức tác hại xuyên biên giới của những dự án như vậy.

“Nếu không công nhận các vấn đề đang tồn tại, tôi nghĩ sẽ không có bất kỳ hy vọng nào”, chuyên gia này nói.

Theo VNE