Khoảng hơn sáu tháng nữa, người dân sẽ tham dự cuộc trưng cầu dân ý (referendum) nhìn nhận Tiếng nói Bản địa –Indigenous Voice– gồm người Thổ dân (Aboriginal) và người đảo Torres Strait Island trong Hiến pháp Úc. Và như vậy, chúng ta sẽ có một cuộc trưng cầu dân ý khác kể từ năm 1999. Sự thất bại của cuộc trưng cầu dân ý về nền cộng hòa được cho là do không có sự hưởng ứng của Liên minh bởi Thủ tướng John Howard lúc đó cho rằng “đang tốt thì tại sao phải sửa”.

Mà không chỉ ông Howard và những người bảo hoàng chống thay đổi, nhiều người Úc trong đó có cả di dân vốn không có quan hệ gì với hoàng gia Anh hay nước Anh cũng chẳng mặn mà với một nền cộng hòa trong đó người dân không được trực tiếp bầu vị tổng thống như  các nước Mỹ, Pháp hay Việt Nam Cộng Hòa trước năm 1975. Bởi tuy sẽ mang tiếng cộng hòa, nhưng tổng thống không có quyền và việc bầu vị quốc trưởng do 2/3 thành viên Quốc hội chọn. Xe không hư, đang chạy ngon lành việc gì phải sửa? Nên cuộc trưng cầu dân ý năm 1999 trở thành lần thất bại thứ 36 trong số 44 cuộc trưng cầu dân ý kể từ ngày thành lập liên bang.

Năm 2017, Hội nghị Hiến pháp Toàn quốc của những Quốc gia Đầu tiên (First Nations) gồm 250 đại biểu người bản địa khắp cả nước đã ra Tuyên ngôn Uluru (Uluru Statement) đòi hỏi có sự thay đổi hiến pháp nhằm thừa nhận những Người Úc Đầu Tiên qua Tiếng Nói trong Quốc hội. Tuyên ngôn từ Trái tim (Statement from the Heart) ra đời dưới thời Chính phủ Tự do Malcolm Turnbull, một lãnh tụ Tự do cấp tiến đã lần lữa không đặt ra thời hạn thi hành tuyên ngôn của người bản địa. Đến khi ông Scott Morrison lên cầm quyền vẫn cho rằng còn có nhiều chuyện khác cấp bách hơn nên chưa sẵn sàng đặt ra thời điểm việc trưng cầu dân ý mà ông Morrison cũng ủng hộ, dù không mặn mà lắm.

Trong cuộc tranh cử năm ngoái, Thủ tướng Morrison hứa sẽ đợi thêm một nhiệm kỳ nữa nhưng ứng viên Lao động Anthony Albanese tuyên bố nếu ông thắng cử, ông sẽ cho tổ chức trưng cầu dân ý Tiếng nói Bản địa ngay trong nhiệm kỳ đầu tiên. Quá phấn khích với sự ủng hộ của các lãnh tụ bản địa, đảng Xanh, chính trị gia độc lập lửng lơ con cá vàng, trí thức thiên tả và một số lãnh đạo tôn giáo, Thủ tướng Albanese cho tiến hành ngay việc thực hiện tiến trình trưng cầu dân ý mặc dù chưa có sự ủng hộ của đảng Đối lập.

Thủ lãnh Liên đảng Peter Dutton yêu cầu chính phủ cho biết việc tuyển chọn, vai trò và quyền hạn của những đại diện người Bản xứ một khi Tiếng nói Bản địa được công nhận trong hiến pháp. Ông đã đưa ra 15 câu hỏi yêu  cầu chính phủ phải trả lời trước khi Liên đảng ủng hộ hay không ủng hộ Yes của chính phủ. Người ta không thể ủng hộ (nói Yes) với một chuyện mà người ta không biết nó hay dở như thế nào. Ông Albanese cho rằng cứ bỏ phiếu Yes rồi hãy tính sau. Vì thế nhiều người tự hỏi liệu ý kiến của những người trong Tiếng nói Bản địa có tính cách bắt buộc như ý kiến của các dân biểu nghị sĩ hay không.

Trong thời gian gần đây, ông Albanese cho biết cuộc trưng cầu dân ý sẽ diễn ra từ khoảng tháng 9 đến cuối năm nay nhưng vẫn còn từ chối không cho biết rõ hơn về thành phần, cơ cấu của Tiếng nói Bản địa bên cạnh lưỡng viện quốc hội. Câu hỏi được đặt ra, liệu Tiếng nói Bản địa của những Quốc gia Thứ nhất có phải là một viện lập pháp thứ ba bên cạnh Thượng viện và Hạ viện không?  Nhiều câu hỏi chưa được trả lời nhưng một câu hỏi khác có vẻ đã được xác nhận là nếu cuộc trưng cầu dân ý bất thành, chính phủ sẽ làm dự luật Tiếng nói Bản địa để quốc hội thông qua. Nhưng khác với điều ghi trong hiến pháp, dự luật có thành luật, thì cũng có thể bị một chính phủ khác khi lên cầm quyền hủy bỏ bằng một dự luật khác!

Vậy tại sao phải mất thì giờ và công quỹ để làm một việc sẽ không đi đến đâu ngoại trừ là một hình thức, để phô trương cái gọi là yêu thương, quan tâm đến người bản địa?  Dù rằng có người bản địa như Thượng nghị sĩ Lidia Thorpe đã bỏ đảng Xanh để trở thành độc lập vì bà muốn có một hiệp ước chủ quyền giữa người bản địa với chính phủ hơn là chỉ được Tiếng nói.

Được voi đòi tiên, đòi chủ quyền lãnh thổ nữa chăng? Coi bộ cuộc trưng cầu dân ý lần nữa cũng sẽ chuốc thất bại.

(Trích báo giấy TVTS số 1924 phát hành ngày 22.2.2023)